Giữa trung tâm thị trấn Yên Thế, huyện Lục Yên (tỉnh Yên Bái) từ lâu đã xuất hiện cái chợ độc nhất bày bán công khai đá quý. Ban đầu do tự phát, sau đó được chính quyền cho phép, chợ đá quý Lục Yên đã chính thức ra đời và tồn tại hàng chục năm nay. Nó trở thành chợ đá quý nổi tiếng mà dân buôn đá quý, người sành ngọc, khách du lịch khắp nơi tìm đến.

Mỗi phiên chợ như đi đánh bạc                                  

Chợ đá quý Lục Yên họp tại một địa điểm khá đẹp nằm ở góc hồ nước lung linh ở Thị trấn Yên Thế. Chợ chỉ họp trong khoảng thời gian vài ba tiếng đồng hồ vào buổi sáng hàng ngày. Tùy mùa theo thời tiết mà phiên chợ diễn ra sớm hay muộn.

Ở đây, ngoài những viên đá quý lên đến cả trăm triệu, cả tỷ đồng, còn có những chuyện kỳ thú trong phiên chợ đá này cũng khiến người kinh doanh bên ngoài, hay khách đến mua phải ngỡ ngàng.

Những người bán hàng tại đây khi đến chỉ mang theo một hộp nhựa đựng đá quý bên trong rồi đến gian hàng đã ghi số của mình đăng ký. Tại đây, họ chậm dãi dọn hàng ra trên bàn rồi bày la liệt đá quý, không cầu kỳ mà ngược lại rất đơn giản, mộc mạc. Người bán hàng đều là những phụ nữ, hầu hết đã gắn bó với cái chợ này từ khi nó hình thành.

Các sản phẩm đá quý ở đây khá đa dạng về giá cả cũng như mẫu mã. Có cả những viên đã được chế tác với hình khối tuyệt đẹp để làm mặt nhẫn, mặt dây chuyền, làm tranh; có viên vẫn còn để thô nguyên gốc, nguyên bản chưa qua mài dũa, vừa được đãi từ những mỏ về. Nhưng dù ở dạng nào, những thứ hàng được bán ở cái chợ này đều khoe sắc lung linh.

Bà Trần Xuân - Một người buôn bán lâu năm tại chợ này cho hay: “Buôn bán đá có được một viên Ruby hoàn mỹ là một may mắn trong cuộc đời. Cuộc đời chúng tôi cũng thăng trầm theo đá vậy, lúc lên lúc xuống, có khi được giá, có khi lại mất, có người mất cả nghiệp, có người lại lên đời. Nhưng mà đã gắn bó với cái nghiệp đá này thì khó bỏ lắm”.

Từng viên đá xanh, đỏ, tím, vàng, trắng, đen với nhiều kích cỡ và hình thù khác nhau được săm soi, thẩm định bởi những người sành đá. Giá bán được đưa ra tùy theo chất đá. Vài chục ngàn, vài trăm ngàn, hay cả triệu, chục triệu đồng... nhưng bán được, mua được hay không là do quá trình mặc cả.

Mỗi phiên chợ người bán, kẻ mua cũng như đi đánh bạc, khi thì một phiên người ta mua bán với nhau tới hàng chục, hàng trăm triệu đồng tiền hàng, nhưng cũng có những phiên ế hàng, giá trị mua bán chỉ tính bằng vài triệu đồng.

Chợ đá quý Lục Yên gọi là chợ, nhưng cảnh mua bán lại không hề “chợ búa” chút nào. Khách muốn mua hàng nào thì mua, có thể thoải mái xem loại nào cũng được, có thể trả giá, không ưng thì đi hàng khác mà không bị càu nhàu, khó chịu.

Người bán, kẻ mua, ai nấy đều nhẹ nhàng, thoải mái, tuyệt nhiên không có việc tranh giành, chèo kéo. Chợ bán món đá quý giá trị vậy, nhưng trộm cắp thì phải nói là hiếm. Vì đa phần mọi người, kể cả người bán hay người mua ở đây đều đã nhẵn mặt nhau. Nếu có người lạ vào, thì họ sẽ biết ngay và đề phòng. Vì vậy, việc buôn bán ở đây rất an toàn.

Là người có nhiều năm buôn bán đá ở chợ, ông Nguyễn Xuân Trường ở thị trấn Yên Thế chia sẻ: "Giá trị của một viên đá quý không chỉ nằm ở chỗ nó có kích thước to hay nhỏ mà còn dựa vào màu sắc, độ trong, độ sáng của viên đá đó. Đặc biệt, viên đá không được vỡ, rạn nứt. Đá quý ở Lục Yên được đào từ lòng đất, xù xì, góc cạnh, phải qua bàn tay khéo léo của những người thợ thì viên đá mới trở lên hoàn hảo. Tùy vào hình khối sẵn có của viên đá mà thợ mài đá tạo hình sao cho đẹp nhất”. 

Thủ phủ của đá quý

Từ xa xưa, Lục Yên đã được mệnh danh là “vùng đất ngọc” bởi nó nằm trên vùng có tầng thổ nhưỡng chất chứa đầy đá quý. Theo những người cao tuổi trong vùng, ở lòng hồ Thác Bà xưa kia còn có chợ Ngọc. Người dân trong vùng hay bắt gặp những viên đá đủ màu sắc nhưng do không biết giá trị của chúng nên chỉ mang về chơi.

Phải tới những năm 1980, chính quyền tổ chức khai khoáng mới phát hiện ra nơi đây có nhiều loại đá quý, chất lượng thuộc hàng thượng hạng. Những viên đá có giá trị nhất Việt Nam cũng đều được khai thác từ đây. Trong đó, nổi tiếng nhất là viên ruby đỏ được giữ làm bảo vật quốc gia, với tên “Ngôi sao Việt Nam” có trọng lượng 2.160 gram- tương đương 10.800 cara. Từ đó, Lục Yên trở thành thủ phủ của đá quý. Người dân tứ phương đổ xô về đây khai thác, buôn bán, trao đổi mặt hàng xa xỉ này. Phiên chợ bán mặt hàng đặc biệt này cũng vì thế mà ra đời.

Theo những người bán hàng ở đây để có được những viên đá quý này thì cứ sáng tinh mơ, hàng trăm người dân thị trấn lại lên rừng, lang thang dọc suối, nhặt từng viên đá lộ thiên. Nhặt mãi, đá cũng khan hiếm, họ phải đi sâu vào những hang động, dùng đèn pin soi, nhặt.

Nếu được saphia, ruby chính hiệu (viên to, trong suốt, màu chuẩn, không rạn) thì bán kiếm vài trăm triệu, nhưng chủ yếu, họ lại chỉ gặp đá màu, trong đó có cả ruby, saphia cấp thấp, vỡ rạn, nhỏ hạt… thì để mang về làm tranh. Nhiều khi, để tìm được loại đá màu phù hợp (nhất là đá đen để vẽ tóc người, đá xanh để vẽ màu nước…) cũng phải lang thang trên núi cả tháng trời.

Nếu muốn tận mắt nhìn thấy nơi khai thác đá thì bạn phải đi chừng 30 phút bằng xe máy. Khác với bãi vàng, những bãi đá nằm rải rác khắp núi khắp rừng. Người dân nơi đây tự do khai thác đá, vì vậy mới có cái chợ để bán - mua, và cũng là địa chỉ để cung cấp nguyên liệu cho nghề làm tranh đá quý.

Dòng sản phẩm tranh đá quý Lục Yên một vài năm trở lại đây được rất nhiều khách hàng ưa chuộng và đặt hàng. Để làm tranh đá quý, những người thợ ở đây  tận dụng những mảnh vụn dồi dào từ mỗi vụ khai thác hoặc khi chế tác đá, thêm sự tài hoa của các nghệ nhân nơi đây, đã cho ra đời những bức tranh đá quý tinh tế và sinh động, được đông đảo người chơi tranh trong và ngoài nước đón nhận.

Tranh đá quý Lục Yên được làm hoàn toàn từ đá quý tự nhiên, tuy chỉ là đá vụn (gọi là đá mắt tôm) và keo dính, nhưng để cho ra đời một tác phẩm có hồn, đòi hỏi phải tốn rất nhiều công sức. Điểm khác biệt của tranh đá quý Lục Yên đó là không phải pha màu như các họa sĩ vẽ tranh. Tuy nhiên, làm tranh đá quý lại đòi hỏi lắm công phu, từ khâu sơ chế, chuốt đá, chọn đá màu đến vẽ tranh, ghép đá…

Ban đầu, tranh đá quý Lục Yên thường sử dụng các mẫu tranh có sẵn, tranh dân gian như Đông Hồ, Hàng Trống, những chiếc đĩa, quạt có thư pháp... dần dần xuất hiện những bức tranh đá quý khổ lớn, thậm chí mô phỏng theo những tuyệt tác của thế giới, thuyết phục cả những khách hàng khó tính nhất. Nghề này cũng đang tạo ra công ăn việc làm cho hàng trăm lao động trong vùng.

Chợ đá quý Lục Yên là một nguồn cung cấp nguyên liệu, làm sinh động thị trường đá quý và đồ trang sức. Hơn hết, đây là một điểm đến của du khách trong hành trình ở Đất ngọc Lục Yên, sự thú vị này không có ở bất kỳ tour du lịch nào.